Het bestaan van ongedocumenteerde vluchtelingen is lastig  in kaart te brengen. De onzichtbaarheid zit immers verpakt in het onderwerp. Toch geeft Domenique Himmelsbach de Vries een gezicht aan de kwestie met het kunstwerk ‘Een papieren monument voor de papierlozen’. Met een groep van negentien kunstenaars zet hij zijn burgerlijke ongehoorzaamheid en de straat in om aandacht te vragen voor ongedocumenteerde vluchtelingen.

Een papieren monument voor de papierlozen 

Het is 18 november 2021 en ik ontmoet Domenique Himmelsbach de Vries in zijn printstudio in het Amsterdam Museum, waar zijn kunstwerk ‘Een papieren monument voor de papierlozen’ tentoongesteld is. Zijn kledingstijl is casual chic, maar staat in contrast met twee gebruikte gele werkhandschoenen. Het kunstwerk, bestaande uit een reeks houtgesneden portretten, is bedoeld om meer zichtbaarheid te geven aan ongedocumenteerde, dus papierloze, vluchtelingen. Dit wil Domenique bereiken door burgers te mobiliseren die de posters op straat plakken.

Nieuw papier 

Domenique heeft net een nieuwe lading papier binnengekregen en aan mij de eer om zijn eerste pogingen tot drukken te aanschouwen. Het bestelde papier is zwaar zuurvrij 300 grams Hahnemühle papier. De essentie van het kunstwerk is om in het collectieve geheugen te komen en daarom gebruikt Domenique twee verschillende papiersoorten. De papiersoorten hebben namelijk verschillende kwaliteiten die geschikt zijn voor verschillende toepassingen. De duurzame papiersoort is meerdere eeuwen houdbaar en bedoeld om in te lijsten of te archiveren, terwijl de houtvrije papiersoort dunner is en geschikt is om te verwerken in museale installaties, als mural te plakken en tot leporello te verlijmen.

Het proces 

In het Amsterdam Museum hing een zestigtal portretten van ongedocumenteerde vluchtelingen, maar ook de straat is een onmiskenbaar onderdeel van het verhaal. Het museum is als het ware de werkplaats en uitvoering, terwijl de straat de expositieruimte is. Tijdens mijn bezoek aan de werkplaats krijg ik een inkijkje in het maakproces dat plaatsvindt in het Amsterdam Museum. Helaas is het niet meer mogelijk om het drukproces te aanschouwen, maar liefhebbers kunnen zich wel aanmelden om mee wild te plakken of om een set posters te bestellen die ze in hun eigen plaats kunnen plakken.

Wanneer Domenique zijn werk afdrukt, trekt hij eerst zijn handschoenen aan, waarna hij zwarte inkt op een glasplaat smeert met een paletmes. Dit mengt hij met een paar druppels siccatief, wat ervoor zorgt dat de inkt sneller droogt. Als de inkt over de glasplaat is verspreid, pakt hij een roller die hij veelvuldig over de plaat rolt, totdat de roller egaal bedekt is met inkt. Ook de houtsnede kan dan egaal ingerold worden. De roller voorziet de houtsnede van een glimmende zwarte laag. Maar vanwege ingekerfde delen, raakt de roller niet al het hout. Zo wordt alleen zwart wat zwart moet zijn. Net als bij een stempel. Op de houtsnede wordt een vel papier gelegd die door de drukpers gaat. Het resultaat is een portret van een ongedocumenteerde vluchteling. Nu is het een kwestie van geduld, want de portretten moeten een paar dagen drogen.

Domenique Himmelsbach de Vries in zijn natuurlijke habitat; daar waar hij zijn werk produceert – Nikolai van Nunen

Daar gaat iets fout 

Helaas gaat dit proces niet altijd even soepel. De moeilijkheid zit hem vooral in het handmatig afdrukken, omdat de drukpers goed afgesteld moet zijn. Tijdens mijn bezoek aan Domenique kost het twee keer zoveel pogingen als normaal om de portretten strak te krijgen. Het kost tijd om een nieuwe papiersoort te leren begrijpen. Ik wil weten wanneer Domenique tevreden is met het resultaat, maar hij heeft moeite met het formuleren van een duidelijk antwoord. Het gemaakte drukwerk hoeft in ieder geval niet identiek te zijn aan de voorganger. Het gaat namelijk niet om massaproductie. Na een lachje legt Domenique me uit dat hij twee soorten afwijkingen onderscheidt; spanjolen en oneffenheden. Spanjolen zijn rommeltjes op het papier die niet opvallen en bij het portret lijken te horen. Daarentegen zijn oneffenheden afwijkingen die voorkomen kunnen worden. Bijvoorbeeld oneffen zwarte vlakken. Hij noemt dit beeldende grammaticafouten. Als de grens niet strak is, ziet het er slordig uit, zoals een boek slordig is als woorden of zinnen niet kloppen.

Waarom in het museum?

De straat heeft in Domeniques kunstenaarschap altijd een belangrijke rol gespeeld. Net als The Yes Men realiseerde hij dat ludieke mediaoptredens een grotere maatschappelijke impact kunnen hebben dan kunst in een museum. ‘Een papieren monument voor de papierlozen’ is een van de vele kunstwerken waarbij Domenique gebruik maakt van publieke ruimtes. Doordat de posters in tientallen steden worden geplakt, bereikt het kunstwerk dagelijks tienduizenden mensen. Toch ziet hij museale samenwerking als een belangrijk onderdeel van zijn kunstenaarschap. Een museum heeft namelijk drie voordelen.

Ten eerste is een museum een beschutte plek waar kunst lang houdbaar is. Ten tweede komen mensen bewust naar een museum, omdat ze geïnteresseerd zijn in kunst. Dit is bij voorbijgangers op straat niet altijd het geval. Ten derde werken er in musea veelal mensen die lineair denken, wat een nuttige aanvulling is op het creatieve brein van kunstenaars. Domenique legt dit uit als de dominantie van de linker- of de rechterhersenhelft. Curators en de productieleiders neigen meer naar de lineaire linkerhersenhelft en kunstenaars neigen naar de niet-lineaire rechterhersenhelft.

Complexe constructies

“Het is belangrijk dat er een neurodiversiteit aan mensen is die elkaars kwaliteiten erkennen en aanvullen”, vertelt hij, zoals lineair naast creatief en progressief naast conservatief

Domenique omschrijft zichzelf als hoog associatief, wat betekent dat hij relatief eenvoudig nieuwe verbanden en ideeën kan genereren. Maar ook omschrijft hij zichzelf als niet-lineair, wat verklaart waarom hij vaak moeite heeft met de rechtlijnige maatschappij. “Het is belangrijk dat er een neurodiversiteit aan mensen is die elkaars kwaliteiten erkennen en aanvullen”, vertelt hij, zoals lineair naast creatief en progressief naast conservatief.

Domenique nuanceert deze uitspraak door te duiden dat het een oversimplificatie is om deze complexe constructies te vereenvoudigen naar een lineair spectrum. Alle verschillende soorten mensen moeten met elkaar in gesprek blijven. Dat is volgens hem het ideaal. Hedendaags activisme doet op dit moment vaak het tegenovergestelde, omdat het de tegenstander demoniseert en geen tegengeluid accepteert. Daarentegen omarmt Domenique ambivalentie in zijn werk en maakt hij de bewuste keuze om geen kant in te kiezen. Op deze manier voorkomt hij verzeild te raken in een polariserende dynamiek. Met zijn kunst probeert Domenique juist bruggen te slaan en mensen weer met elkaar in gesprek te brengen.

Print van een ongedocumenteerde vluchteling met daarnaast Chinese tekens – Pauline Wijnen

Nieuwe context 

Het idee achter ‘Een papieren monument voor de papierlozen’ is duidelijk: een gezicht geven aan ongedocumenteerde vluchtelingen, waardoor mensen zich bewuster worden van hun bestaan. Toch wordt het kunstwerk in een andere context anders geïnterpreteerd en dat is prima, vindt Domenique. Ik vraag hoe een voorbijganger op straat het verhaal achter de poster kan begrijpen, waarop ik een interessant antwoord krijg. De voorbijganger kan zelf context geven aan het portret en dat gebeurt ook zeker. De portretten zijn door heel Europa verspreid en zelfs daarbuiten. Domenique heeft vernomen dat de portretten terecht zijn gekomen in China, waar ze bijvoorbeeld als socialistische propaganda kunnen worden gebruikt. De stijl van de portretten heeft namelijk iets weg van het socialisme. 

Deze nieuwe betekenis in een andere context komt ook in andere kunstwerken voor. De film Titanic, was voor een inwoner van een streng islamitisch land de aanleiding om uit het land te vluchten. De inwoner besefte door de film dat een eigen partner kiezen heel normaal is in het buitenland. De film is dan ook de reden dat deze persoon uit het land is gevlucht, terwijl de makers de film nooit zo hebben bedoeld, aldus Domenique.

De straat

In het werk van Domenique komen veelal twee zaken terug. De straat en ambivalentie. Zijn kunstwerken zijn allemaal vrij toegankelijk en vereisen geen toegangskaartje. Verder ziet hij ambivalentie als noodzakelijk om constitutionele sociale structuren te bevragen. Een snelle kijk op zijn website bevestigt dit. In de Slachthuisbuurt in Haarlem staat in het wild ‘Het monument voor prima mensen’, wat de prima mensen van de wijk vereeuwigt die normaalgesproken geen podium krijgen. Helaas is dit kunstwerk slachtoffer geworden van vandalisme. Toch begint Domenique binnenkort aan een nieuw project in de wijk: ‘Het monument voor prima dieren’, waarbij hij wederom een schalkse tegenstelling naar voren brengt; prima dieren in de Slachthuisbuurt. Hoe dan ook, de straat is Domenique’s favoriete medium.

Cover: Nikolai van Nunen

Geëdit door Gijs Berk